نام مادر امام رضا(ع) پس از ورود به خانه امام موسی‌بن جعفر(ع) چه بوده است؟

ـ از آنجا که مادر بزرگوار امام رضا(ع) و حضرت فاطمه معصومه(س)، در یک کشور و فرهنگ دیگری غیر از ممالک اسلامی به دنیا آمده است و تا موقعی که ایشان، توسط یک کاروان برده‌ فروش به عنوان یک کنیز وارد مدینه نشده بود، اطلاع چندانی از زندگی او در دسترس نیست، به همین خاطر نام اصلی او که موقع تولد، توسط پدر و مادرش انتخاب شده است، به طور قطع معلوم نیست، ولی آنچه که در میان بیشتر تاریخ‌نویسان و محققان در این زمینه مشهور شده است، این است که اولین نامی که این بانوی بزرگوار، پس از ورود به منزل امام به آن نام شناخته شده بود، «تکتم» بوده است.

مرحوم شیخ صدوق (بزرگ محدث شیعه) در کتاب عیون الاخبار خود به این مسدله تصریح می‌کند، آنجا که به نقل از صولی (یکی از قدیمی‌ترین مورخین و محدثین) می‌گوید: «تُسَمّی تُکْتَمَ و عَلَیْهِ استَقَرَّ اسْمُهَا حِینَ مَلِکَهَا أبُوالْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ(ع)»

و در این خصوص، چند احتمال کلی را می‌توان در نظر رفت:

احتمال نخست اینکه؛‌ این نام، در واقع همان نام اولیه آن بانو است که توسط پدر و مادرش برای وی انتخاب شده بود، اما هر چند که این احتمال، هیچ منافاتی با منقولات مربوطه ندارد؛ چرا که در هیچ منبعی تصریح نشده است که امام(ع) این نام را برای وی انتخاب کرده‌اند، ولی اگر ما این احتمال را بپذیریم، این سوال مطرح می‌شود که آیا این نام، با فرهنگ آن مناطقی که این بانو در آنجا به دنیا آمده است، مناسبت دارد یا نه؟!

در جواب می‌گوییم: چنانچه در برخی از منابع تاریخی ذکر شده است،  آن بانوی بزرگوار در شهر «مریس» (یکی از شهرهای شمال آفریقا و حوالی اندلس در آن زمان) به دنیا آمده است و گفته می‌شود که این شهر، هم اکنون در سواحل شرقی کشور الجزائر و حوالی سودان و اسپانیای فعلی واقع شده است.

وی از طرفی دیگر، معنای نام «تکتم» در زبان عرب تقریباً به معنای چشمه‌ای جوشان و یا یکی از نام‌های دیگر چاه زمزم است و همچنین قرائن موجود، نشان می‌دهد که نواحی ذکر شده، در آن زمان دارای فرهنگ و زبان عربی بوده‌اند و به همین خاطر، این نام عربی، می‌تواند نخستین نام آن بانو باشد.

احتمال دوم این است که این نام، نام اولیه او نیست، بلکه صاحبان کاروان و یا قبل از آنها، فروشندگان اولیه این کنیزان، آن نام را برای وی انتخاب کرده‌اند.

احتمال سوم این است که؛ وجود نازنین امام کاظم(ع) پس از خریدن آن کنیز، این نام را برای او انتخاب کرده‌اند و البته انتخاب چنین نام معناداری از ناحیه آن حضرت، بعید به نظر نمی‌رسد.

ولی از میان این سه احتمال، طبق تحقیقاتی که انجام شده است، احتمال اول قویتر از همه به نظر می‌رسد؛ چرا که قرائن و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که اهالی این مناطق در آن زمان، زبان و فرهنگ عربی و یا حداقل خیلی شبیه به آن را داشته‌اند و انتخاب نام نیز در میان آنها به همین زبان، مرسوم بوده است.

گویا آن بانو از همان آغاز ورود به مدینه، به زبان عربی سخن می‌گفته است و هیچ مشکلی در تکلم با نماینده امام و یا خود آن حضرت(ع) و یا مادر آن حضرت (بانو حمیده خاتون) نداشته است.

و شاهد دیگری که شیخ صدوق در کتاب عیون‌ الاخبار می‌آورد و نتیجه می‌گیرد، نام اصلی آن بانو «تکتم» بوده است، این است که یکی از شاعران زمان امام رضا(ع)، در مدح آن حضرت، چنین سروده است:

الا ان خیر الناس نفسا و والدا/ ورهطا و اجدادا علی المعظم

انتنا به للعلم و الحلم ثامنا/ اماما یودی حجةالله تکتم

یعنی: آگاه باش که بهترین مردم از حیث ارزش ذاتی و مقام پدر و اصل و نیاکان، امام علی بن موسی الرضا است که بانو «تکتم» آن امام هشتم را که مظهر علم و حلم است برای ما هدیه آورد و او حجت خداوند برای بندگان است.

*معنای «تُکتَم» چیست؟

ـ «تکتم» در کلام عرب، در اصل از معنای پوشیده شدن و مخفی اتخاذ شده است و در عرف مردم عرب، بیشتر به عنوان یکی از نام‌های چاه «زمزم» در مکه مکرمه که در واقع معجزه‌ای از معجزات حضرت هاجر و فرزندش اسماعیل(ع) محسوب می‌شود، به کار رفته است.

پس «تکتم» در فرهنگ عربی، یک نام شناخته‌ شده‌ای است که علاوه بر اینکه نام این بانوی بزرگوار است، عرب این نام را برای فرزندن دختر (چه در زمان جاهلیت و چه پس از اسلام) زیاد استعمال کرده است.

*اما با فرض اینکه امام کاظم(ع) خود نام این بانو را «تکتم» نهاده‌اند، چه حکمتی می‌توان برای آن فرض کرد؟

ـ در جواب باید عرض کنم، چاه زمزم و آب آن، دو خصوصیت مهم و عمده را در خود دارد که عبارتند از: یکی گوارایی و صافی و زلالی آن (که دیده‌گان هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد) و دوم جوشش و جاری بودن آن (که تشنگی هر گذرنده‌‌ای با آن رفع و برطرف می‌شود).

پس اگر این احتمال را بپذیریم که وجود نازنین امام کاظم(ع)‌ این نام را برای آن بانوی بزرگوار برگزیده‌اند، شاید توجه به این معنا بوده است که این بانوی بزرگوار نیز همچون آب زمزم، از لحاظ خصوصیات روحی و اخلاقی، بسیار صاف و زلال بوده است و همچنین مثل چشمه زمزم، هرگز آثار خیر و برکتش خشک نخواهد شد؛ چرا که این بانوی مکرمه با به دنیا آوردن بهترین فرزندان روی زمین (همچون وجود نازنین امام رضا(ع)‌ و یا بانوی کریمه‌ای همچون حضرت فاطمه معصومه(س)) حیات‌بخش‌ترین آب حیات را به جوشش در آورده و در واقع خیر او تا ابد، به همه شیعیان و محبان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) خواهد رسید.

البته احتمال هم دارد مراد از «تکتم» در اینجا، معنای واقعی آن باشد که عرض کردیم: به معنای پوشیده بودن و مستور و مکتوم است و در واقع، از ریشه «کتم» و «کتمان» گرفته شده است، چنان مورخ مشهور «حمودی» در کتاب معجم‌البلدان گفته است: چاه زمزم را به آن خاطر «تکتم»‌نام گذاشته‌اند که چون در ابتدا این چاه مخفی بوده است و تا مدت‌ها بعد، دوباره پر از خاک شده بود و قابل استفاده نبود، ولی بعداً عبدالمطلب آن را دوباره تمیز و زنده کرد و به همان خاصر نام آن را «تکتم» نهاده‌اند و طبق این معنا، شاید انتخاب این اسم، اشاره به پوشیدگی، ستر، عفت و حجاب کامل آن بانوی مکرمه داشته باشد.

*با توجه به اینکه حضرت نجمه خاتون(س) مادر امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) هستند، چه خصوصیات اخلاقی داشتند که چنین توفیقی را کسب کردند؟

-القابی که در منابع تاریخی و تحقیقی برای بانو تکتم معرفی شده‌اند، از این حیث که بیشتر در ناحیه امام معصوم؛ یعنی وجود مبارک امام کاظم(ع) ‌انتخاب شده است، اهمیت بسیار ویژه‌ای در شناخت شخصیت او دارد و چون از طرفی دیگر، در تشریح شمایل آن بانو، به جز این القاب، اطلاعات دیگری در دست نداریم، بنابراین اهمیت پردازش به آنها چندین برابر می‌شود.

در اینجا به برخی از القاب حضرت می‌پردازیم که به نوعی بیان کننده شمایل و ویژگی‌های مختلف اخلاقی و اجتماعی و جسمانی که بزرگوار است

یکی از لقب‌های معرفی که مورخین و محدثین برای آن بانو ذکر کرده‌اند، «سمانه» است، سمانه در کلام عرب از «سمین»‌ و «سمینه» به معنای چاق و فربه آمده است و نام مادر حضرت امام هادی(ع) نیز «سمانه» بوده است.

البته برخی از محققین، از این لقب، معنای رفعت مقام و بلندی مرتبه انسانیت را نیز اراده کرده‌‌اند، ولی به نظر ما، این معنا با علم لغت عرب چندان سازگاری ندارد.

بنابراین از این لقب، فهمیده می‌شود که آن حضرت از لحاظ شکل و شمایل جسمانی، زنی نسبتاً چاق و فربه بوده است.

یکی دیگر از لقب‌های آن بانوی مکرمه که در برخی از منابع مربوطه معرفی شده «خیزران» است، خیزران، در کلام عرب معنای متعددی دارد همچون، گیاهی نرم که در بلاد روم می‌روید، عودی معروف، نی، تیر و پیکان، هر گونه شاخه‌ای که نرم باشد، گیاهی که دارای شاخه‌های نرم باشد، درخت و یا گیاهی که راست قامت و استوار باشد، سکّان کشتی و امثال آن.

و این کلمه، چه به صورت «خیزران» و چه «خیزرانه»، گاهی به عنوان یک اسم، برای زنان عربی نیز استفاده شده است و ظاهراً نام مادر امام جواد(ع) نیز بوده است.

از بین معانی متعددی که ذکر شد، دو معنی می‌توان برای وجه تسمیه این کلمه در خصوص زنان، متحمل باشد:

اول: صفت نرم‌خوبی و مهربانی و تواضع.

دوم: صفت راست قامتی و استواری.

در صورت اراده معنای اول، فهمیده می‌شود که آن بانو، از لحاظ خلقیات شخصی، زنی مهربان و متواضع و نرم‌خو بوده است.

وی در صورت اراده معنای دوم، معلوم می‌شود که بانو تُکتُم، بانویی بوده که از لحاظ شمایل جسمانی، راست قامت و دارای عزم و اراده استوار بوده است.

و در راستای معنای وم، مرحوم شیخ صدوق(ره) در کتاب عیون الاخبار گفته است که آن بانوی بزرگوار، مادر شوهر خود «حمیده مصفّاة» را بسیار تکریم و احترام می‌کرد، به گونه‌ای که در طول عمر خود، هیچ گاه در مقابل او بر روی زمین ننشست.

موقعی که امام کاظم(ع)‌ می‌خواستند آن بانو را به عنوان کنیز خریداری کنند، ایشان به اندازه‌ای بیمار بودند که گویا آثار بیماری او در اندام و حالات ظاهری او نمایان بوده است و به همین خاطر هم، صاحب کاروان آن بانو را به خریداران عرضه نمی‌کرد و همچنین اطرافیان امام(ره) نیز از خریدن کنیزی مریض و بیمار متعجب شده بودند.

ولی از این لقب، اگر معنای دوم اراده شود، چنین فهمیده می‌شود که این بیماری، پس از گذشت مدتی، دیگر رفع شده بود و آن بانو دیگر هیچ آثار بیماری در ظاهر حالش پیدا نبود و او بانویی راست قامت و استوار بود.

همچنین یکی از لقب‌های مهم آن بانوی مخدره، که بسیاری از مورخین و محققین به آن اشاره کرده‌اند، «شقراء» است، «شقراء» در کلام عرب، به معنای زن سرخ‌گون آمده است و این لقب، نشان می‌دهد که رنگ چهره آن بانوی بزرگوار، سرخ‌گون بوده است، همان‌گونه که رنگ غالب مردم حوالی اندلس و شمال آفریقا، سرخ و یا سیاه بوده و هم اکنون هم این‌گونه است.

نجمه، اَروی، صَقَر، طاهره، سَلامه، رشیده، مریسیّه، نَوبیّه و سُکَن از دیگر القاب مادر ثامن‌الحجج(ع) است

جناب آقاي حميدصادقي رياست محترم اداره فرهنگ وارشاداسلامي شهرستان دليجان

اعضاي محترم شوراي اسلامي روستاي قالهر (آقاي مهدي فلاح آقاي مهدي عزيزي وخانم مريم ابراهيمي)

رياست محترم هيئت حضرت ابوالفضل (ع) روستاي قالهر جناب آقاي سلطانعلي فلاح

دهيارمحترم روستا جناب آقاي ناصر فلاح

اعضاي محترم هيئت امنائ مسجدجامع آقايان محمدعباسي وحسين اصلاني

مدير مسئول كانون فرهنگي وهنري صاحب الزمان (عج) ومسئول خانه قرآن المهدي (عج) اسماعيل سهرابي

مسئول كانون پرورش فكري كودكان ونوجوانان روستاي قالهر خانم مريم فلاحتي

اعضاي محترم هيئت امنائ كانون فرهنگي هنري آقايان : احمدفلاحتي - حسن فلاحتي محمد عباسي حسين اصلاني - غلامرضا اصلاني اسماعيل سهرابي - علي ابراهيمي وخواهران فائزه ابراهيمي - مريم ابراهيمي - زهراراموز - ليلا وزهرا سهرابي - مريم فلاحتي

غايبين جلسه : آقاي علي اكبر توحيدي وخانم سحرغيبي وخانم شقايق عبدلي كه هرسه از اعضاي هيئت امنائ كانون هستند

شرح كامل جلسه:

درابتداي جلسه كه باصلوات برمحمد(ص) وآل محمد(ص) آغازگرديد مسئول كانون ازتشريف فرمايي ميهمانان عزيز قدرداني نمود سپس ضمن آرزوي قبولي عزاداري آنان به درگاه ايزد متعال اشاره نمود ماه محرم ماه قيام اباعبدالله الحسين (ع) ماه پيروزي خون برشمشيراست قيام امام حسين (ع) احيابخش دين جدش پيامبر بود اسماعيل سهرابي گفت مابايد باهم متحدباشيم تابتوانيم مشكلات راحل نماييم آنان كه خون امام حسين (ع) ويارانش رادر كربلا ريختند كفارويحوديان نبودند بلكه مسلماناني بودند كه از خط امامت ورهبري جداشده بودند وگمراه شدند

دغدقه مقام معظم رهبري كه بارها نيز بيان نمودند تهاجم فرهنگي است مابايد باتمام توان بكوشيم وجوانانمان را ازغرق شدن در درياي معظلات فرهنگي نجات دهيم

امروز ديگر هيچ ابرقدرتي جرئت نمي كند نگاه نظامي به ايران داشته باشد پس به سوي صلاح جذاب ضدفرهنگ رفته اند وميخواهند جوانان با استعداد وپرتلاش مارا غرق در اعتيا فيلمهاي آنچناني ماهواره هاي كاما كذب ودروغ نماين

الحمدلله درمحرم جوانان به عشق امام حسين وحضرت ابوالفضل مي آيند درمساجد وتكيه ها وحسينيه ها بياييد ازفرصت استفاده كنيم دست در دست يكديگر آنان را درمساجد نگه داريم بايد جذابيت ايجاد كرد بايد تلاش كرد اما نه يك نفر يايك گروه بلكه همه باهم

درادامه جلسه جناب آقاي صادقي رياست محترم اداره فرهنگ وارشاداسلامي شهرستان دليجان ضمن تقدير از حضور شركت كنندگان درجلسه از زحمات مسئول وهيئت امنائ كانون قدرداني نمود سپس با اشاره به نامگذاري دهه اول محرم به دهه امربه معروف ونهي ازمنكر از اثرات امربه دمعروف ونهي ازمنكر دركاهش جرائم ومعظلات گفتند

ايشان ضمن تسليت ايام عزاداري سرور وسالارشهيدان به شركت كنندگان ابعاد قيام امام حسين (ع) راتشريح نمودند.

صادقي گفتند من خوشحالم ازاينكه شوراي اسلامي روستا درجلسه كانون حضور يافته است واين نويد يك موفقيت است

آقاي صادقي درادامه بيان نمودكه من باهمه عزيزان شورا آشنايي دارم وبا حمتي كه درآنان سراغ دارم اميدوارم كه موفق باشند.

ايشان به فعاليتهاي كانون فرهنگي هنري صاحب الزمان (عج) اشاره نمودن وگفتند كانون قالهر يكي ازكانونهاي موفق شهرستان است وباتوجه به كمبود اعتبار وامكانات بيشترين فعاليتهارادارند.

ايشان گفتند تهاجم فرهنگي يك دقدقه براي مقام معظم رهبري است اما بايد كاركرد بايد تلاش كرد كار فرهنگي در كانونها يك كارمردمي است اينجا از نظرمادي خبري نيس اما بايد اجرمعنوي رادر نظر گرفت.

ايشان فرمودند براي موفقيت در كار ها خصوصا كار فرهنگي بايد اين سه كار انجام شود اول خودسازي تا انسان خود رااصلاح نكند نمي تواند برديگران اثربگذارددوم آگاهي سازي بايد جوان را آگاه كرد تا دردام نيفتد.سوم همكاري وهمياري اگرهمكاري نباشد كارها به موقع وزيبا انجام نميگيرد.

 سپس آقاي مهدي فلاح ريس شوراي اسلامي ضمن خوش آمد گويي به رياست محترم اداره فرهنگ وارشاد اسلامي سخنان خود را با يك سئوال از جناب آقاي صادقي آغاز كرد.

آقاي سادقي من ازشما يك سئوال  دارم آيا جاي ديگري براي برگزاري اين جلسه نبود؟

جواب آقاي صادقي اينگونه بد كه اين جلسه جلسه ماهانه كانون است ومن هم هرچند گاه يك بار درآن شركت مي نمايم.

اما اسماعيل سهرابي مدير مسئول كانون به اين سئوال اينگونه پاسخ داد

دلايل متعددي است كه اين جلسه در اين زمان ومكان برگزار ميگردد اول برادران همگي كشاورز ياكرگر يا دامدار هستند وشركت درجلسه روز برايشان ممكن نيست دليل دوم مسجد سرداست وهنوز سيستم گرمايشي آن بكار نيفتاده است دليل سوم ممكن است تعدادي ازخواهران بدلايل مختلف نتوانند درمسجد حضوريابند

اما فلاح اينگونه گفت كه بايد يك هفته قبل دعوتنامه بدهيد وزمان ومكان جلسه رامشخص نماييد

در ادامه فلاح گفت در خصوص كارهاي فرهنگي كه سهرابي ميگه ما بحمدالله 12ساله كه كارفرهنگي انجام ميدم وسعي كرديم كه دركارهاي فرهنگي كه واقعا بدرد روستا ميخورد شركت كنيم ومن بعد هم همنطور خواهدبود ولي درجايي كه تعامل باشد آقاي صادقي اگرقرارباشدكه يك طرفه به قضاوت بريم نه ميشه تعاملي باشدنه همكاري اگرقراراست كه كاركنيم بايد اينجوري باشيم راست وحسيني اگرقرارباشد كه نه من يه چيز بگم وديگران چيزديگه اي بيان به من بگن قطعا نميتونم كاركنم من همين جا الان هم بگم حالا تاچهارسال مابا آقاي سهرابي اگرقرارباشه كاركنيم بايدتعامل داشته باشيم اگرآقاي سهرابي قراره باما كاركنه بايداينجوري باشه باماصاف وساده اگرنه كه به قول خودشون اولين باره كه اين جلسه هستم وآخرين بارخواهدبود.هيئت امنا هستند ومابقي هم هستند خودآقاي سهرابي هم هست مواردي كه پيش اومده همين الان ميتونم روبه روكنم ومورد ديگري كه هست آقاي سهرابي شما كتبا مارا دعوت كرديد ولي نامه بي امضا فرستاديددعوتنامه هايي  كه عموما مينويسند موضوع جلسه كار جلسه همه اين چيزا مشخصه ولي دردعوتنامه شما هيچ اشاره اي به اين موارد نشده

آقاي صادقي درپاسخ آقاي فلاح اينگونه پاسخ دادند كه اين جلسه ميانم اعضاي كانون بصورت ماهانه برگزار ميگردد براي من كسي دعوتنامه نداده مرا تلفني دعوت كردند اين جلسه براي آشنايي ميان اعضاي شورا وكانون است

اسماعيل سهرابي درپاسخ اينگونه گفت از ارسال نامه بي امضائ عذرخواهي ميكنيم اشتباها برگه دوم ارسال شده است اما در زمينه كار فرهنگي ما آنچه را كه درحيطه كاري داريم تاكنون بيشتر انجام داده ايم كه كم كاري نكرده ايم

جناب آقاي سلطانعلي فلاح كه فردي باهوش ونكته دان است بيانات خود را بايك بيت شعر از پروين اعتصامي شروع كرد

ابتدا ازانباردفع موش كن                       بعدازآن دركارخيرمنكوش كن

شما ابتدا كاري كنيد كه مردم مهاجرت نكنند زيرا اگر كسي در روستا نباشد كارفرهنگي وكانون هم نيست

مهدي فلاح در ادامه با اشاره به موازي كاريهاي كانون فرهنگي وكانون پرورشي پرداخت كه خانم فلاحتي مسئول كانون پرورش فكري در پاسخ ايشان گفت تنها مركزي كه در روستا با ما تعامل دارد كانون مسجد است ما باهمكاري همديگر كارهاي بسيار خوبي انجام داده ايم واين موضوع رامسئولان استاني هم مي دانند

سپس برنامه پذيرايي واسكان روحاني مطرح شدكه  اسماعيل سهرابي گفت كانون درقبال برنامه ريزي براي اسكان وپذيرايي از روحاني وظيفه اي ندارد

در ادامه مهدي فلاح از برنامه هاي سالهي قبل سخن به ميان آورد ازجمله برنامه هاي روز قدس وتظاهرات روز 22 بهمن

اسماعيل سهرابي درپاسخ گفت اين گونه برنامه ها برنامه هاي سياسي است هرچند ما آنها را اجراميكنيم اما وظيفه من نيست من فقط بدليل لبيك به فرمان ولي امر مسلمين جهان مقام معظم رهبري وارق ملي كه دارم اين برنامه ها را اجرا ميكنم اگر شما مخالف اجرا ي اين برنامه ها هستي كتبا بنويس ماديگر تظاهرات اجرا نميكنيم سپس همگي به اتفاق در مراسم عزاداري آقا اباعبدالله الحسين (ع) كه درحسينيه باب الحوائج قالهر برگزار ميگرديد شركت نموديم در اين مراسم اسماعيل سهرابي ضمن خيرمقدم گويي به دآقاي صادقي از اهالي بدليل همكاري باكانون تقدير نمود سپس آقاي صادقي با  اشاره به ثواب عزاداري براي امام حسين ع) ازهيئت حضرت ابوالفضل (ع) روستا بدليل برگزاري باشكوه عزاداري قدرداني نمود

درپايان از چهارنفر از اعضاي فعال كتابخانه كانون بمناسبت هفته كتاب قدرداني شد.

فایل صوتی جلسه: